Bacterie-, virus en schimmelziekten aan Phalaenopsis en andere orchideeëngeslachten
Zelfs in moderne productiebedrijven en met het naleven van strenge hygiënemaatregelen, kan een infectie van de planten met virussen, bacteriën en vooral schimmelziekten niet volledig uitgesloten worden. In het bijzonder de infecties van Fusarium oxysporum kunnen in de productie van producten in potten en jonge planten leiden tot existentiële productieverliezen. Hetzelfde geldt ook voor bacteriële infecties met Erwinia en Acidovorax (Pseudomonas). Onderstaand zijn de economisch belangrijkste verwekkers beschreven met hun biologie, het schadebeeld en de bestrijdingsmogelijkheden. De aanbevolen chemische bestrijding moet afgestemd worden met de desbetreffende geldige toelatingsvoorwaarden van uw land. Alle aanbevelingen voor plantenbescherming volgen met de uitsluiting van elke aansprakelijkheid.
Botrytis
Biologie
Grauwschimmel, toprot, botrytisziekte
De verwekker van blad- en stengelrot en van een specifieke toprot aan de Phalaenopsis en Cattleya is de schadelijke schimmel Botrytis cinerea Pers. De wijd verbreide verwekker heeft een hele grote waardplantenkring, hij groeit praktisch op alle plantendelen. Karakteristiek is de bij een hoge luchtvochtigheid herkenbare, muisgrijze meeldauw op de aangetaste plekken (grauwschimmel). Bij een licht contact of luchtbewegingen laten de sporen de dragers los en worden verspreid in de broeikas. Onder gunstige omstandigheden kan botrytis ook donkere sclerotia ontwikkelen.
De verwekker van blad- en stengelrot en van een specifieke toprot aan de Phalaenopsis en Cattleya is de schadelijke schimmel Botrytis cinerea Pers. De wijd verbreide verwekker heeft een hele grote waardplantenkring, hij groeit praktisch op alle plantendelen. Karakteristiek is de bij een hoge luchtvochtigheid herkenbare, muisgrijze meeldauw op de aangetaste plekken (grauwschimmel). Bij een licht contact of luchtbewegingen laten de sporen de dragers los en worden verspreid in de broeikas. Onder gunstige omstandigheden kan botrytis ook donkere sclerotia ontwikkelen.
Schadebeeld
De bloemen vertonen eerst kleine, tegen het licht in herkenbare, waterige vlekken. Later
worden deze bruingevlekt, het weefsel necrotiseert. De symptomen ontstaan vooral bij een
aanhoudend hoge luchtvochtigheid en de daaruit voortvloeiende neerslag door een
onderschreden dauwpunt.
Op de bladeren kunnen vuile grijsachtige vlekken ontstaan, daarop vormt zich de stuivende
sporenlaag.
Bestrijding
- Botrytis is een zwakke parasiet, goed gevoede en optimaal gecultiveerde planten worden praktisch niet aangetast.
- Gebrekkig licht, een eenzijdige hoge stikstofbemesting of een te hoog zoutgehalte in het substraat verhogen echter de gevoeligheid van de planten.
- Tijdens de bloemvorming moet er nauwkeurig op gelet worden dat het dauwpunt niet onderschreden wordt en de daaruit voortvloeiende neerslag schade aan kan brengen. De luchtvochtigheid moet verminderd worden, stagnerende lucht moet vermeden worden. In sommige gevallen is de inzet van ventilatoren aan te bevelen.
- In niet bloeiende plantenbestanden kunnen bij infectiegevaar herhaalde, preventieve behandelingen met schimmeldodende middelen uitgevoerd worden. Omdat botrytis relatief snel resistentie kan ontwikkelen, moet gelet worden op het constant wisselen van de werkzame stoffengroepen.
- Directe chemische behandelingen tegen botrytis-toprot zijn zinloos.
Colletotrichum
Biologie
Anthracnose, brandvlekkenziekte
De anthracnose bij orchideeën wordt veroorzaakt door de schadelijke schimmel Colletotrichum gloeosporioides Penzig (= Glomerella cingulata [Ston.] Spauld et Schrenk). Hij treedt versterkt op in broeikassen bij een hoge luchtvochtigheid of na een langer aanhoudende natheid van de bladeren. Op de bladeren worden cirkelronde sporenlagen gevormd, waaruit bij een aanhoudende hoge luchtvochtigheid of natheid van de bladeren de sporen in het plantenbestand verspreid worden. Beregeningswater is de vaakst voorkomende verspreidingsvorm. Infecties via de wortels zijn niet mogelijk.
De anthracnose bij orchideeën wordt veroorzaakt door de schadelijke schimmel Colletotrichum gloeosporioides Penzig (= Glomerella cingulata [Ston.] Spauld et Schrenk). Hij treedt versterkt op in broeikassen bij een hoge luchtvochtigheid of na een langer aanhoudende natheid van de bladeren. Op de bladeren worden cirkelronde sporenlagen gevormd, waaruit bij een aanhoudende hoge luchtvochtigheid of natheid van de bladeren de sporen in het plantenbestand verspreid worden. Beregeningswater is de vaakst voorkomende verspreidingsvorm. Infecties via de wortels zijn niet mogelijk.
Schadebeeld
Overwegend op de bladeren van de Paphiopedilum, Phalaenopsis, Zygopetalum en
Masdevallia ontstaan kleine, ronde, bruine vlekken. Deze zijn duidelijk van het gezonde
weefsel te onderscheiden en kunnen door samenvloeien leiden tot verzonken, glanzend zwarte
vlekken. In het verdere ziekteverloop ontwikkelen de sporenlagen van de schimmel zich op
het beschadigde weefsel in de vorm van concentrische cirkels, waaruit slijmerige, roze tot
geelachtige sporenmassa’s te voorschijn komen. Als de ziekte op de stambasis overgaat, kan
het leiden tot het vroegtijdig afsterven van de planten.
Op de Odontoglossum laten anthracnosevlekken zich zien op de pseudobollen.
Bestrijding
- Bij infectiegevaar moet de luchtvochtigheid verlaagd worden. Bewatering van bovenaf moet absoluut vermeden worden, op zijn minst moet het op tijd drogen van de bladeren gegarandeerd zijn.
- Bij een beginnende, lichte aantasting kunnen de geïnfecteerde bladeren weggesneden worden, ernstig aangetaste planten moeten vernietigd worden.
- Tijdens de bloemvorming moet er nauwkeurig op gelet worden dat het dauwpunt niet onderschreden wordt en de daaruit voortvloeiende neerslag schade aan kan brengen. De luchtvochtigheid moet verminderd worden, stagnerende lucht moet vermeden worden. In sommige gevallen is de inzet van ventilatoren aan te bevelen.
- Preventief zijn herhaalde behandelingen met organische schimmeldodende middelen mogelijk. Voer bij aanwezige symptomen spuitbehandelingen uit met tegen bladvlekkenziekten effectieve, schimmeldodende middelen.
Fusarium
Biologie
Fusarium-stambasis en -wortelrot
Het soort Fusarium oxysporum schaadt vooral de Phalaenopsis en Paphiopedilum. De schimmel vormt zijn conidiën op de meestal witachtige tot roze sporenlagen (Sporodochien). Deze zijn òf lang en sikkelvormig en dienen om te overleven (macroconidiën), of ze zijn klein, kogelachtig tot ovaal (microconidiën). Met de conidiën volgt de verspreiding in het plantenbestand en de infectie van andere waardplanten. De parasitaire Fusarium is overwegend een vaatparasiet, ze verstoppen het transportweefsel en veroorzaken verwelkingsziekten. Het gaat om typische zwakke parasieten, als oorzaak voor de aantasting kunnen daarom vooral genoemd worden hele hoge zoutconcentraties, lage bodemtemperaturen, aanvreten door bodemorganismen en ongeschikte, te buitensporig nat neigende of ook sterk turfhoudende substraten. De vermeerdering van fusariën en andere schimmels neemt in sterk turfhoudende, steriele plantsubstraten vooral snel toe, omdat andere micro-organismen in deze materialen ontbreken als natuurlijke tegenspelers.
Het soort Fusarium oxysporum schaadt vooral de Phalaenopsis en Paphiopedilum. De schimmel vormt zijn conidiën op de meestal witachtige tot roze sporenlagen (Sporodochien). Deze zijn òf lang en sikkelvormig en dienen om te overleven (macroconidiën), of ze zijn klein, kogelachtig tot ovaal (microconidiën). Met de conidiën volgt de verspreiding in het plantenbestand en de infectie van andere waardplanten. De parasitaire Fusarium is overwegend een vaatparasiet, ze verstoppen het transportweefsel en veroorzaken verwelkingsziekten. Het gaat om typische zwakke parasieten, als oorzaak voor de aantasting kunnen daarom vooral genoemd worden hele hoge zoutconcentraties, lage bodemtemperaturen, aanvreten door bodemorganismen en ongeschikte, te buitensporig nat neigende of ook sterk turfhoudende substraten. De vermeerdering van fusariën en andere schimmels neemt in sterk turfhoudende, steriele plantsubstraten vooral snel toe, omdat andere micro-organismen in deze materialen ontbreken als natuurlijke tegenspelers.
Schadebeeld
Infecties door Fusarium laten zich eerst zien op de Phalaenopsis en aanverwante hybriden
door kleine, geelbruine tot roodachtige beschadigingen aan de wortels. De verkleuringen
worden steeds groter en er vormen zich donkere rotte plekken met typische insnoeringen. Aan
de wortelhals is het weefsel droogrot zwart verkleurd. Bij een zich verder ontwikkelende
aantasting trekken de rotte plekken aan de bladbasis naar boven en bij een navenant hoge
luchtvochtigheid ontstaan er op de aangetaste plekken roze sporenlagen.
De jongste bladeren van de Phalaenopsis worden bovengemiddeld sterk roodachtig, er
ontstaan chlorosen, die uiteindelijk leiden tot ontbladering en tot de eerste verschijnselen van
afsterven. Oudere bladeren worden vaak leerachtig en drogen uit. Bij sommige soorten kan
fusarium ook de bloemstengel schaden. Daarbij ontstaan ingezonken, droge rotte plekken, de
bloemen vallen er vroegtijdig af.
Bij de Paphiopedilum vindt de infectie vaak plaats aan de beginpunten van de wortels en de
bladbasis. Er ontstaat een waterige rot, de afzonderlijke bladen kunnen dan vaak uit de
bladschede schuiven.
De ziekteontwikkeling gebeurt relatief langzaam. Een bestand kan meerdere maanden
geïnfecteerd zijn, zonder dat de planten dood gaan. Vaak worden in het nog gezonde deel van
de plant meerdere nieuwe wortels gevormd. Maar meestal zijn duidelijke groeidepressies een
zekere aanwijzing voor een infectie met fusarium.
Bestrijding
Fusariose aan wortels wordt in het algemeen niet vroeg genoeg opgemerkt, want bij de
planten is de slechte toestand van de wortels pas laat in het uiterlijke verschijningsbeeld te
zien.
Het gaat om typische zwakke parasieten. Planten die geremd zijn in de groei door een
verhoogde bemesting, een buitensporig nat substraat of lage bodemtemperaturen, kunnen
gemakkelijk geïnfecteerd worden. Ook het aanvreten door bodemorganismen aan de wortels
zijn gunstige infectieomstandigheden voor de verwekkers.
- De bestrijding moet in principe preventief gebeuren door het verbeteren van de desbetreffende kweekmaatregelen.
- Bij een beginnende, lichte aantasting kunnen de geïnfecteerde bladeren weggesneden worden, ernstig aangetaste planten moeten vernietigd worden.
- Ernstig aangetaste planten kunnen het beste vernietigd of op zijn minst verplant worden, waarbij alle afgestorven wortels zorgvuldig verwijderd moeten worden.
- Behandelingen met schimmeldodende middelen tegen Fusarium oxysporum aan wortels zijn alleen in het beginstadium van de ziekte voldoende effectief. Bij het voorkomen van Fusarium-soorten aan de bladbasis zijn spuitbehandelingen zeker geschikt om de uitbreiding in het plantenbestand te verhinderen en het aantastingverloop duidelijk in te perken.
Pythium & Phytophtora
Biologie
Pythium- en Phytophthora-rot
De verwekkers van de zwarte rot aan wortels, wortelstokken, stengels en bladeren van de orchideeën behoren tot de orde van de waterschimmels Oomycetes. Op orchideeën overwegend voorkomende soorten zijn de Phytophthora cactorum Schroet., Pythium ultimum Trow., Pythium debaryanum Hesse en Pythium splendens Braun. Karakteristiek voor deze schimmel is de vorming van rondachtige tot citroenvormige sporehouders. Hier ontstaan de flagellen zoösporen, die dienen voor de verspreiding van de verwekkers. Voldoende vochtigheid is de belangrijke factor voor de vermeerdering en de verspreiding van de schimmel in het plantenbestand. Een gelijkblijvende substraatvochtigheid bevordert de ontwikkeling van vruchtlichamen en zoösporen. De verspreiding van plant tot plant volgt overwegend door irrigatiewater en spuitvloeistof. De meeste Phytophthora-soorten geven de voorkeur aan hoge temperaturen bij voldoende vochtigheid, veel andere schimmelachtige verwekkers vinden echter hun optimum bij koele, vochtige omstandigheden. De schimmels dringen met behulp van specifieke enzymen de waardplanten binnen en scheiden daar toxische stoffen uit. Binnen korte tijd kunnen dan aangetaste plantendelen met het vormen van een specifieke natrot ontbonden worden. Terwijl de Pythium uitsluitend op ondergrondse plantendelen parasiteert, kan de Phytophthora op alle plantendelen parasitair voorkomen.
De verwekkers van de zwarte rot aan wortels, wortelstokken, stengels en bladeren van de orchideeën behoren tot de orde van de waterschimmels Oomycetes. Op orchideeën overwegend voorkomende soorten zijn de Phytophthora cactorum Schroet., Pythium ultimum Trow., Pythium debaryanum Hesse en Pythium splendens Braun. Karakteristiek voor deze schimmel is de vorming van rondachtige tot citroenvormige sporehouders. Hier ontstaan de flagellen zoösporen, die dienen voor de verspreiding van de verwekkers. Voldoende vochtigheid is de belangrijke factor voor de vermeerdering en de verspreiding van de schimmel in het plantenbestand. Een gelijkblijvende substraatvochtigheid bevordert de ontwikkeling van vruchtlichamen en zoösporen. De verspreiding van plant tot plant volgt overwegend door irrigatiewater en spuitvloeistof. De meeste Phytophthora-soorten geven de voorkeur aan hoge temperaturen bij voldoende vochtigheid, veel andere schimmelachtige verwekkers vinden echter hun optimum bij koele, vochtige omstandigheden. De schimmels dringen met behulp van specifieke enzymen de waardplanten binnen en scheiden daar toxische stoffen uit. Binnen korte tijd kunnen dan aangetaste plantendelen met het vormen van een specifieke natrot ontbonden worden. Terwijl de Pythium uitsluitend op ondergrondse plantendelen parasiteert, kan de Phytophthora op alle plantendelen parasitair voorkomen.
Schadebeeld
Ziekten op de Phalaenopsis door Pythium-soorten zijn meestal te zien op zaailingen en jonge
planten, zelden echter op oudere planten. Vers verspeende zaailingen vallen dan al na een
korte tijd om met een bruine verkleuring van de wortels en de daaropvolgende verrotting.
Vaak is de wortelschors verwoest, terwijl de centrale cilinder nog verregaand onbeschadigd
is. Als gevolg of ook als eigenlijke veroorzaker van de ziekte vreten meestal verschillende
dierlijke organismen aan de wortels.
Op de Cattleya, Paphiopedilum, Oncidium of Odontoglossum zijn op de oudere planten
bruine tot zwarte aangetaste plekken te zien op de bladbasis, pseudobollen en wortelstokken.
De getroffen plantendelen rotten weg, de planten sterven uiteindelijk af.
De ziekte treedt overwegend op in het lichtarme jaargetijde als gevolg van een ontoereikende
teeltmethode.
Daarentegen zijn de infecties door de Phytophthora bijna uitsluitend te vinden op oudere
planten. De op veel orchideeënsoorten voorkomende verwekkers vallen overwegend bij de
stambasis aan, maar kunnen ook de bladeren infecteren. Op de aangetaste plekken ontstaan
bruine of zwarte, zich snel uitbreidende rotte vlekken die uiteindelijk leiden tot het afsterven
van de planten onder ontwikkeling van specifieke zachtrot. De Phytophthora is een verwekker
die bij een hoge luchtvochtigheid en hoge zomerse temperaturen ideale
infectieomstandigheden heeft.
Bestrijding
- Planten met symptomen moeten onmiddellijk uit het bestand verwijderd worden.
- Aangetaste planten mogen niet besproeid worden, want anders bestaat het gevaar van een snelle verspreiding van de zoösporen, in bedrijven met circulatiewater bestaat het gevaar van verspreiding via de wortels.
- Kweekflessen, stellingen, broeikastafels en apparaten, die in contact gekomen zijn met geïnfecteerde planten of water, moeten gedesinfecteerd worden.
- Ter voorkoming van infecties moeten de kweekomstandigheden verbeterd worden. Daartoe behoort behalve het vermijden van extreem hoge temperaturen (tijdig schermen) de voorzichtige omgang met irrigatie. De luchtvochtigheid mag alleen gematigd stijgen.
- De vorming van stilstaand water is bij orchideeënsubstraten weliswaar niet te verwachten, maar toch bestaan er met betrekking tot de Phytophthora-profylaxe speciale eisen voor het gebruikte substraat. De ingezette substraten mogen niet te sterk opwarmen, dat zou leiden tot een aanzienlijke verzwakking van de planten bij extreme omstandigheden en bijdragen aan een snel ziekteverloop.
- De Pythium en Phytophthora behoren tot een bijzondere orde, de directe chemische bestrijding moet daarom gebeuren met speciale schimmeldodende middelen.
Rhizoctonia
Biologie
De verwekkers van de hart- en wortelrot aan de Phalaenopsis, Miltonia, Oncidium en andere
orchideeënsoorten is de schimmel Rhizoctonia solani Kühn. De Rhizoctonia ontwikkelt geen
sporen, maar alleen dichte opeenhopingen van schimmelweefsel, die zich nestelen op
organisch materiaal. Bij een ernstig optreden ontstaan er dan insnoeringen, meestal aan de
wortels. De schimmel is wijd verspreid en kan vaak met substraten binnengebracht worden in
de orchideeëncultuur. Vocht, kou en luchtarme substraten bevorderen de ontwikkeling van de
verwekker. In het substraat kan de Rhizoctonia onder omstandigheden blijvende sclerotia
ontwikkelen, die heel lang infectieus kunnen zijn.
Schadebeeld
Aan de wortels, stambasis of bladbasis van jonge planten vormen zich rotte plekken, waarop
dan weer duidelijk zichtbare, bruine schimmeldraden te vinden zijn. Bij de in jonge
plantenculturen gewoonlijk hoge luchtvochtigheid groeien de schimmeldraden van de
Rhizoctonia heel snel aan de planten omhoog, ze zijn dan met het blote oog duidelijk te
herkennen. Op de bladeren ontstaan geelbruine verkleuringen. De planten reageren met
groeistagnaties, de jongste bladeren zijn vaak vervormd, rotten aan de bladbasis en vallen
uiteindelijk af. Het gevolg is dat er bij een Rhizoctonia-aantasting in de jonge plantenfase later
necrotische vlekken op de bladeren zichtbaar zijn.
Bij oudere planten komt het slechts zelden tot verschijnselen van afsterven, onder
omstandigheden kan de groei gestoord zijn. De sclerotia kunnen de structuur van het substraat
en de watervoorziening negatief beïnvloeden door klompvorming.
Bestrijding
- In orchideeën komen verschillende rassen van de Rhizoctonia solani voor. Niet alle rassen zijn daarbij schadelijk, enkele zijn tegelijkertijd mycorrhizaschimmels.
- Vaak reageren de rassen heel verschillend op ingezette schimmeldodende middelen. Een werkzame wisseling van de stoffengroep is daarom bij de Rhizoctonia-bestrijding in orchideeën aan te bevelen.
- Het inwerken van antagonisten, zoals de Trichoderma harzianum of Bacillus amyloliquefaciens biedt zich aan bij jonge planten. Deze organismen zijn antagonisten, verbinden zich met de wortels van de orchideeën en maken ze resistenter tegen schadelijke schimmels.
- Bij een al voorkomende aantasting, moeten de jonge planten droog gehouden en zo weinig mogelijk gesproeid worden.
Sclerotium
Biologie
Witrot of Sclerotium-rot, 'orchideeënverwelking’
De verwekker van de witrot Sclerotium rolfsii Sacc. (= Athelia rolfsii) is een over de grond overdraagbare schimmel, die net als de Rhizoctonia geen sporen ontwikkelt. Hoge temperaturen zijn bevorderend voor de groei van de verwekker, het temperatuuroptimum ligt tussen de 27 °C en 30 °C. De schimmel heeft een hoge behoefte aan zuurstof, de infectie volgt vanaf de bovenste substraatlagen op de wortelhals resp. op de stambasis. De in het substraat liggende wortels worden niet aangetast. In koele, natte substraten heeft de Sclerotium praktisch geen ontwikkelingsmogelijkheden.
De verwekker van de witrot Sclerotium rolfsii Sacc. (= Athelia rolfsii) is een over de grond overdraagbare schimmel, die net als de Rhizoctonia geen sporen ontwikkelt. Hoge temperaturen zijn bevorderend voor de groei van de verwekker, het temperatuuroptimum ligt tussen de 27 °C en 30 °C. De schimmel heeft een hoge behoefte aan zuurstof, de infectie volgt vanaf de bovenste substraatlagen op de wortelhals resp. op de stambasis. De in het substraat liggende wortels worden niet aangetast. In koele, natte substraten heeft de Sclerotium praktisch geen ontwikkelingsmogelijkheden.
Schadebeeld
De bovenste wortels en de stambasis van aangetaste planten rotten, de aangetaste plekken zijn
papperig verrot, de planten worden vaal en verdrogen. Een karakteristiek kenmerk van de
ziekte is de snelle instorting van de planten. Bij een hoge luchtvochtigheid wordt op de
aangetaste plekken een wit tot geelachtig schimmelweefsel gevormd, dat zich vakvormig
uitbreidt. In het schimmelweefsel ontstaan later donkerbruine, rondachtige sclerotia. De maar
ongeveer 1,0 mm kleine sclerotia zijn een belangrijk herkenningskenmerk van de ziekte.
Bestrijding
- Behandelingen met schimmeldodende middelen zijn alleen in het beginstadium van de ziekte mogelijk. Zodra er echter opeenhopingen van schimmelweefsel en van kleine, rondachtige sclerotia gevormd worden, zijn er geen directe maatregelen meer mogelijk.
- Aanwezige sclerotia kunnen heel lang in substraten, potten en transportkisten overleven en worden heel gemakkelijk met water in broeikassen verspreid.
- Aangetaste planten moeten wegens het hoge infectiegevaar onmiddellijk uit het plantenbestand verwijderd en vernietigd worden.
- Bij een oppervlaktedekkende uitbreiding van de Sclerotium in de broeikas moeten er grondige desinfectie- en hygiënemaatregelen genomen worden.